การเก็บเกี่ยวมันสำปะหลัง ในประเทศไทย - ศูนย์นวัตกรรมเทคโนโลยีหลังการเก็บเกี่ยว

โดย … ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. เสรี วงส์พิเชษฐ และ นายพิศาล หมื่นแก้ว
กลุ่มวิจัย Postharvest Machinery ศูนย์นวัตกรรมเทคโนโลยีหลังการเก็บเกี่ยว มหาวิทยาลัยขอนแก่น

มันสำปะหลังเป็นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญชนิดหนึ่งของประเทศไทย จากข้อมูลพื้นฐานเศรษฐกิจการเกษตร พบว่า ในปี 2552 เกษตรกรที่ปลูกมันสำปะหลังเพื่อการจำหน่ายมีจำนวนถึง 512,601 ครัวเรือน ได้ผลผลิตหัวมันสำปะหลังสดประมาณ 30 ล้านตัน คิดเป็นมูลค่าราว 5.7 หมื่นล้านบาท (สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2553) มันสำปะหลังเป็นพืชที่สามารถนำไปแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ต่างๆ ได้หลายประเภท เช่น มันเส้น มันอัดเม็ด หรือ ผลิตภัณฑ์แป้งมัน เป็นต้น โดยผลิตภัณฑ์มันสำปะหลังเหล่านี้สามารถนำไปใช้ในอุตสาหกรรมต่างๆ ได้หลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นอุตสาหกรรมอาหารสัตว์ อุตสาหกรรมอาหารและยา อุตสาหกรรมกระดาษ และอื่นๆ

มันสำปะหลังที่ปลูกในแหล่งปลูกทั่วโลกและในประเทศไทยแบ่งเป็น 2 ชนิดคือ ชนิดหวาน (Sweet type) เป็นมันสำปะหลังที่มีปริมาณกรดไฮโดรไซยานิคต่ำ ไม่มีรสขม ใช้เพื่อการบริโภคสำหรับมนุษย์มีทั้งชนิดเนื้อร่วนนุ่มและชนิดเนื้อแน่นเหนียวในประเทศไทยไม่มีการปลูกมันสำปะหลังชนิดนี้เป็นพื้นที่ใหญ่ เนื่องจากมีตลาดจำกัดส่วนใหญ่จะปลูกตามครัวเรือนหรือตามร่องสวนเพื่อบริโภคเองภายในครัวเรือนหรือเพื่อจำหน่ายในท้องถิ่นในปริมาณไม่มากนัก ส่วนมันสำปะหลังอีกชนิดหนึ่งคือ ชนิดขม (Bitter type) เป็นมันสำปะหลังที่มีปริมาณกรดไฮโดรไซยานิคสูงกว่าชนิดแรก แม้มันสำปะหลังจะมีพิษ แต่ในระหว่างการทำเป็นมันเส้นมีการปลอกเปลือก การหั่นชิ้นและการผึ่งแดดชิ้นมันฯ หรือให้ความร้อนที่ 150 องศาเซลเซียส ทำให้กรดดังกล่าวระเหยออกสู่บรรยากาศ ปริมาณกรดไฮโดรไซยานิคจะลดลงเหลือเพียงประมาณ 30 ส่วนต่อล้านส่วน ซึ่งไม่เป็นอันตรายต่อคนและสัตว์ และถ้าเก็บมันเส้นไว้ในระยะเวลาหนึ่งปริมาณกรดไฮโดรไซยานิคก็ยิ่งจะลดปริมาณลง กรดไฮโดรไซยานิคจะสลายไป (สุกัญญา จัตตุพรพงษ์, 2530) สามารถใช้เป็นวัตถุดิบ ผลิตอาหารได้ นิยมใช้สำหรับอุตสาหกรรมแปรรูปต่างๆ เช่น แป้งมัน มันอัดเม็ด แอลกอฮอล์ เนื่องจากมีปริมาณแป้งที่สูง

ในปัจจุบันมีพันธุ์มันสำปะหลังเพื่อใช้ในการอุตสาหกรรมที่ได้รับการรับรองพันธุ์จากกรมวิชาการเกษตรให้เป็นพันธุ์แนะนำและได้รับความนิยม เพาะปลูกจากเกษตรกร เช่น พันธุ์ระยอง 1 ระยอง 3 ระยอง 5 ระยอง 60 ระยอง 90 ศรีราชา 1 เกษตรศาสตร์ 50 เป็นต้น

ในการผลิตมันสำปะหลังมีหลายขั้นตอน ขั้นตอนการเก็บเกี่ยวเป็นขั้นตอนที่สำคัญที่ต้องใช้แรงงาน เวลา และค่าใช้จ่ายค่อนข้างสูง และส่งผลต่อคุณภาพและปริมาณของผลผลิตค่อนข้างมาก

การเก็บเกี่ยวมันสำปะหลัง

มันสำปะหลังมีความแตกต่างจากพืชไร่ชนิดอื่นในเรื่องของอายุเก็บเกี่ยวที่ไม่ตายตัว (เจริญศักดิ์, 2519) ซึ่งการเจริญเติบโตของมันสำปะหลัง สามารถแบ่งได้ 5 ระยะ คือ

1. ระยะท่อนพันธุ์งอกและตั้งตัวอยู่ในช่วง 2-3 สัปดาห์หลังจากการปลูก
2. ระยะพัฒนาทรงพุ่ม เป็นระยะที่เริ่มแตกกิ่งก้านและสร้างใบ เริ่มตั้งแต่เดือนที่ 2
3. ระยะพัฒนารากและสะสมอาหาร เริ่มตั้งแต่เดือนที่ 3 เป็นต้นไป
4. ระยะพักตัว เป็นช่วงที่มันสำปะหลังชะงักการเจริญเติบโตและมีการทิ้งใบ หลังจากเดือนที่ 14
5. ระยะฟื้นตัว มันสำปะหลังจะเริ่มนำสารอาหารที่สะสม มาสร้างใบใหม่

ซึ่งระยะเวลาที่เหมาะสมในการเก็บเกี่ยวจะอยู่ในระยะที่ 4 ช่วงอายุเดือนที่ 10 – 14 และมีปริมาณแป้งประมาณ 15 – 40% แต่โดยทั่วไป เกษตรกรนิยมเก็บเกี่ยวเมื่อมันสำปะหลังมีอายุได้ประมาณ 1 ปี ซึ่งอายุการเก็บเกี่ยวมันสำปะหลังอาจแตกต่างไปจากนี้ได้ เนื่องจากสาเหตุอื่นๆ เช่น ความต้องการใช้เงินของเกษตรกร ราคามันสำปะหลัง ฤดูกาล เป็นต้น ซึ่งโรงงานจะรับซื้อหัวมันสำปะหลังที่มีเปอรเซ็นต์แป้งประมาณ 30% (กรมวิชาการเกษตร, 2537)

วิธีการเก็บเกี่ยวมันสำปะหลังโดยทั่วไป ประกอบด้วยกิจกรรมหลัก 3 กิจกรรม คือ การขุด การตัดเหง้า และการขนย้ายหัวมันสำปะหลังสด ขึ้นรถบรรทุกที่จอดรอในแปลง เมื่อเก็บเกี่ยวเสร็จ เกษตรกรต้องเร่งนำหัวมันสำปะหลังสดส่งโรงงานแปรรูปโดยทันทีและหรือในสภาพวันต่อวันเพื่อหลีกเลี่ยงปัญหาการเสื่อมสภาพของหัวมันสำปะหลังสด เนื่องมาจากการที่หัวมันสำปะหลังสดมีน้ำเป็นส่วนประกอบร้อยละ 60 ถึง 65 โดยน้ำหนัก จึงทำให้มีอัตราการเสื่อมคุณภาพอย่างรวดเร็วมาก โดยเฉพาะในสภาพอากาศร้อนชื้นเช่นประเทศไทย การเสื่อมสภาพของหัวมันสำปะหลังจะปรากฏภายใน 1-3 วัน หลังการเก็บเกี่ยว และเกิดการเข้าทำลายของเชื้อจุลินทรีย์ทำให้เน่าเสียภายใน 5 – 7 วัน (Rickard and Gahan, 1983) สีของเนื้อมันสำปะหลัง จะเปลี่ยนแปลงและเปอร์เซ็นต์แป้งในหัวมันสำปะหลังจะลดลงส่งผลกระทบต่อราคาขาย (กรมวิชาการเกษตร, 2537)

ในช่วงที่ยังไม่มีปัญหาขาดแคลนแรงงานภาคเกษตร เกษตรกรใช้แรงงานคนในการทำกิจกรรมหลัก ทั้งสาม คือ ขุดมันสำปะหลังด้วยจอบหรือถอนขึ้นจากดินด้วยอุปกรณ์ช่วยงัดต้น จากนั้นจึงตัดหัวมันสำปะหลังออกจากเหง้าด้วยมีดพร้า แล้วจึงรวบรวมหัวมันสำปะหลังสดที่กระจัดกระจายอยู่ทั่วแปลงใส่เข่ง และแบกขึ้นไปรวมกองบนรถบรรทุก แต่เมื่อสภาวะขาดแคลนแรงงานภาคเกษตรเพิ่มมากขึ้น เกษตรกรจึงพยายามพัฒนาวิธีการเก็บเกี่ยวให้สามารถเก็บเกี่ยวได้รวดเร็วขึ้นภายใต้สภาวะที่มีแรงงานลดลง ทั้งนี้เพื่อให้มีผลผลิต หลังการเก็บเกี่ยวในแต่ละวันเต็มรถบรรทุก อย่างไรก็ตาม ยังพบว่ามีเกษตรกรรายย่อยจำนวนมาก ต้องใช้วิธีรวบรวมผลผลิตหัวมันสดประมาณ 2 ถึง 3 วัน ก่อนขนส่งไปยังแหล่งรับซื้อ แม้ว่าเกษตรกรรายย่อย โดยทั่วไปจะมีพื้นที่ปลูกมันสำปะหลังเพียง 1 ถึง 20 ไร่ต่อครัวเรือน (กรมวิชาการเกษตรและกรมพัฒนาที่ดิน, 2548) เนื่องจากเกษตรกรรายย่อยเหล่านี้ขาดแคลนแรงงานในการเก็บเกี่ยว ต้องใช้แรงงานในครัวเรือนเป็นหลัก จึงมีอัตราการเก็บเกี่ยวช้า และต้องรอรวบรวมผลผลิตหัวมันสำปะหลังสดให้เต็มรถบรรทุกเพื่อประหยัดค่าขนส่ง

สำหรับวิธีดำเนินการเก็บเกี่ยวในปัจจุบันที่เปลี่ยนแปลงและแตกต่างจากวิธีดำเนินการเก็บเกี่ยว แบบดั้งเดิมมีสองส่วนคือ

1. วิธีการดำเนินการเก็บเกี่ยวแบบดั้งเดิมซึ่งใช้แรงงานคนในการดำเนินการทุกกิจกรรม ทั้งการขุด การตัดเหง้าและการขนย้ายหัวมันสดขึ้นรถบรรทุก โดยวิธีการดั้งเดิมไม่มีการแยกกิจกรรมรวมกองออกมาโดยเด่นชัด แต่ทำกิจกรรมนี้ร่วมกับกิจกรรมตัดเหง้า และกิจกรรมขนย้ายขึ้นรถบรรทุก ต่อมาเกษตรกรบางส่วนพบว่า ถ้าทำการรวมกองหัวมันสำปะหลังหลังการขุดก่อนที่จะทำการตัดเหง้าจะช่วยลดเวลาการเก็บเกี่ยว และยังส่งผลให้ลดค่าใช้จ่ายในการเก็บเกี่ยว ทำให้เกิดการแยกกิจกรรมการรวมกองเหง้ามันสำปะหลังออกจากการตัดเหง้าและการขนย้าย
2. เนื่องจากวิธีการขุดหรือถอนต้นมันสำปะหลังด้วยแรงงานคน ต้องใช้แรงงานคนและกำลังงานมาก ดังนั้นเมื่อเกิดปัญหาขาดแคลนแรงงานภาคเกษตรรุนแรงมากขึ้น ทำให้มีอัตราการเก็บเกี่ยวล่าช้า ค่าใช้จ่ายสูงขึ้น และต้องรอรวบรวมผลผลิตหัวมันสำปะหลังสดให้เต็มรถบรรทุก ซึ่งมีปัญหาการเสื่อมสภาพของผลผลิต เกษตรกรจำนวนมากโดยเฉพาะในพื้นที่ปลูกขนาดใหญ่จึงหันมาใช้เครื่องขุดมันสำปะหลังซึ่งใช้แทรกเตอร์เป็นต้นกำลังเพื่อทำการ ขุดมันสำปะหลังขึ้นมาจากดิน แทนวิธีการขุดด้วยแรงงานแบบเดิม (เสรี และสมนึก, 2548)

ดังนั้น อาจกล่าวได้ว่า วิธีการเก็บเกี่ยวมันสำปะหลังที่เกษตรกรนิยมปฏิบัติในปัจจุบันสามารถจำแนกออกเป็น 4 กิจกรรม คือ การขุดมันสำปะหลังด้วยเครื่องขุดมันสำปะหลัง การรวมกอง การตัดเหง้า และการขนย้ายขึ้นรถบรรทุกที่จอดรอในแปลง (ภาพที่ 1) ซึ่งสามกิจกรรมหลังยังคงใช้แรงงานคน ตามวิธีการเก็บเกี่ยวแบบดั้งเดิม

เอกสารอ้างอิง

กรมวิชาการเกษตร. 2537. มันสำปะหลัง.กระทรวงเกษตรและสหกรณ์.
กรมวิชาการเกษตรและกรมพัฒนาที่ดิน. 2548. การใช้เทคโนโลยีรีโมทเซนซิ่งและระบบสารสนเทศภูมิศาสตร์ เพื่อประเมินผลผลิตมันสำปะหลัง ปี 2546. กระทรวงเกษตรและสหกรณ์.
จำลอง เจียมจำนรรจา. 2542. การจัดการวัชพืชในไร่มันสำปะหลัง. ภาควิชาพืชไร่นา คณะเกษตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์.
เจริญศักดิ์ โรจนฤทธิ์พิเชษฐ์. 2519. มันสำปะหลัง. ภาควิชาพืชไร่นา คณะเกษตร, มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์.
เสรี วงพิเชษฐ และสมนึก ชูศิลป์. 2548. รายงานการวิจัย: การพัฒนากระบวนการเก็บเกี่ยว มันสำปะหลังด้วยเครื่องขุดมันสำปะหลัง. คณะวิศวกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น.
สุกัญญา จัตตุพรพงษ์.การตรวจสอบวัตถุดิบอาหารสัตว์, พิมพ์ครั้งที่ 1 พ.ศ.2530
สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร. 2553. ข้อมูลพื้นฐานเศรษฐกิจการเกษตร ปี 2552. กระทรวงเกษตรและสหกรณ์.
Rickard, J. E. and Gahan, P. B. (1983). The development of occlusions in cassava (Manihot esculenta Crantz.) root xylem vessels. Annals of Botany 52: 811-821 [online]. Available: http://aob.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/52/6/811